مطالعات نشان می دهد که موضوع تحریم اولین بار توسط فردی به نام گالتون برای بیان اعلام نارضایتی و بازداشتن برخی از رفتارهای کشورها بیان شده است. واژه تحریم گسترده است و موارد زیادی از فعالیت های بین المللی را در بر می گیرد. هدف تحریم ها روشن و ساده است، معمولاً تحریم ها اعمال می گردند تا کاهشی شدید در رفاه اقتصادی کشور هدف به وجود آورند.

مطالعات نشان می‌دهد که موضوع تحریم اولین بار توسط فردی به‌نام گالتون برای بیان اعلام نارضایتی و بازداشتن برخی از رفتارهای کشورها بیان شده است. واژه تحریم گسترده است و موارد زیادی از فعالیت‌های بین‌المللی را در بر می‌گیرد. هدف تحریم‌ها روشن و ساده است، معمولاً تحریم‌ها اعمال می‌گردند تا کاهشی شدید در رفاه اقتصادی کشور هدف به وجود آورند.

در چند دهه اخیر استفاده از ابزار تحریم متداول‌تر شده است. به‌دنبال فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد، کاربرد سیاست تحریم اقتصادی رشد چشمگیری را از خود نشان داده است به‌ طوری که در فاصله جنگ جهانی اول تا سال1990، یعنی در طول نزدیک به 75 سال، در مجموع 115 تحریم اقتصادی علیه کشورهای مختلف تصویب و به اجرا گذاشته شده است که به‌طور متوسط برابر با 5/1 تحریم در سال است و این در حالی است که از سال 1990، تعداد تحریم‌های اقتصادی بشدت افزایش یافته، به‌طوری که در فاصله 1990 تا 1999 کشورهای جهان 66 تحریم اقتصادی را تجربه کرده‌اند که معادل با 6/6 تحریم در سال است. (هافبوئر و همکاران، 2007)

سردمدار کشورهای تحریم کننده، امریکا بوده است هر چند که سازمان هایی مانند سازمان ملل هم گاه از این ابزار استفاده کرده است.

در حقیقت از زمانی که دیوار برلین فروریخت، تحریم‌ها به‌عنوان ابزار عمومی شورای امنیت سازمان ملل به‌طورروزافزونی به‌کار برده شده است.

یکی از کشورهایی که به‌صورت متداول مورد تحریم‌های مختلف قرار گرفته، جمهوری اسلامی ایران بعد از انقلاب اسلامی است.تحریم‌های اقتصادی بعد از انقلاب، به طور کلی از زمان ریاست جمهوری جیمی کارتر (1979) آغاز شده و به صورت‌های مختلف تا حالا ادامه داشته است. تحریم‌های پس از انقلاب از سه منبع اصلی سازمان ملل، امریکا و اتحادیه اروپا نشأت گرفته است.

به‌گفته هانتینگتون (1999) امریکا نگران این موضوع است که امکان دستیابی به سلاح‌های بیولوژیکی، شیمیایی و هسته‌ای توسط کشورهایی که به دول سرکش شهرت یافته‌اند، منافع آن را در مناطق مختلف جهان به خطر بیندازد. تعدادی از محققان معتقد هستند که سیاست‌های تحریم به طور عمومی در دوران بعد از جنگ سرد بی‌اثر بوده است و تعدادی دیگر اعتقاد دارند که تحریم‌ها می‌تواند به‌عنوان ابزاری مؤثر، در پیشبرد اهداف سیاست خارجی مورد استفاده قرار گیرد.

برخی مطالعات به این نکته اشاره دارند که بین اهداف تحریم، دامنه پوشش و ابزارهای مورد استفاده تناسب لازم است.

تحریم‌های اقتصادی اساساً برای سه منظور به کار برده می‌شوند: نخست مهار حکومت، دوم تغییر رفتار حکومت و سوم تغییر نوع حکومت.

طبیعتاً هرچه هدف تحریم بلند پروازانه‌تر باشد، اجرای آن دشوارتر و پرهزینه‌تر خواهد بود (ایتن و اینگرز، 1999) لذا اجرای مؤثر تحریم‌های بلند پروازانه غالباً مستلزم جلب موافقت اقتصادی و سیاسی کشورهای متعددی است.

به‌ لحاظ تعداد شرکت‌کنندگان، تحریم‌های اقتصادی می‌توانند یکجانبه، چندجانبه و همه‌جانبه یا جامع باشند. به تحریم‌هایی که تنها از جانب یک کشور اعمال می‌ گردد تحریم‌های یکجانبه گویند و از آنجایی که هزینه‌ اعمال آن بر دوش یک کشور است و کشور تحت تحریم – کشور هدف – می‌تواند نیازهای اقتصادی خود را از کشورهای دیگر که در تحریم شرکت نکرده‌اند برآورده سازد، معمولاً از کارآیی و شانس موفقیت کمتری برخوردار می‌باشد.

در مقابل، تحریم‌های همه‌جانبه قرار دارند که مستلزم صدور قطعنامه توسط شورای امنیت سازمان ملل و فعال کردن ماده 41 فصل هفتم منشور سازمان ملل است. از آنجا که تمامی کشورها قانوناً موظف به اجرای این تحریم‌ها هستند، این گونه تحریم‌ها می‌توانند از کارآیی بسیار بالایی برخوردار باشند ولی از آنجایی که جلب موافقت تمامی اعضای دائمی شورای امنیت که دارای حق وتو هستند، دشوار و زمانبر است، تعداد این تحریم‌ها معدود بوده و تنها در شرایطی خاص که تمامی اعضای دائمی شورای امنیت درباره مخاطرات و هزینه‌ رفتار کشور تحت تحریم و مناسب بودن طرح پیشنهادی تحریم توافق داشته باشند، عملی می‌شود.

تحریم چند جانبه حد میان تحریم‌های یکجانبه و همه‌جانبه است و در موارد مناسب می‌تواند از کارآیی و سرعت قابل توجهی برخوردار باشد.

به لحاظ دامنه پوشش بخش‌های اقتصادی، تحریم‌ها را می‌توان به دو گونه فراگیر و هوشمند – یا هدفمند -تقسیم‌‌بندی کرد.

تحریم‌های فراگیر به تحریم‌هایی گفته می‌شوند که آثار آنها قابل کنترل نبوده و دامنه خسارات و ضایعات آنها تمامی بخش‌های اقتصادی و گروه‌های اجتماعی- جمعیتی را در بر بگیرد.

از سوی دیگر، تحریم‌های هوشمند به تحریم‌هایی گفته می‌شوند که می‌توانند فعالیت‌های اقتصادی معینی را هدف قرار دهند و دامنه خسارات تحریم را به گروه‌های اجتماعی معینی محدود سازند که به‌عنوان مثال می‌توان به تحریم‌های مالی، منع فروش و انتقال تجهیزات نظامی و ممنوعیت‌های مسافرتی اشاره کرد.

تحریم‌های وضع شده علیه ایران را می‌توان به دوره‌های زیر تقسیم کرد که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند:

1- دوره گروگانگیری (1981 -1979)

2- دوره جنگ ایران- عراق (1988 -1981)

3- دوره بازسازی (1992 – 1989)

4- دوره ریاست جمهوری کلینتون یا مهار دوجانبه (1993 – 2001)

5- پس از واقعه 11 سپتامبر (2006-2001)

6- از سال 2006 به بعد (قطعنامه شورای امنیت)

7- تحریم‌های اخیر امریکا پس از خروج از برجام

بدیهی است که در دوره‌های مختلف بالا هم کشور تحریم‌کننده به جهت کاراتر کردن تحریم‌ها و هم کشور مورد تحریم به جهت کم اثر کردن آنها تجربه‌های زیادی اندوخته‌اند و در جهت اهداف خود از آن تجربیات استفاده کرده‌اند.

از: سید عزیزالله آرمن اقتصاددان

منبع: روزنامه ایران، یکشنبه 15 مهر 97